پوست هلیله کابلی

هلیله درختى است پایا (چندساله) و نسبتاً بزرگ به ارتفاع حدود بیست تا سی متر با برگهای متناوب یا متقابل به‌شکل بیضی دراز یا گاهی دایره‌ای با قاعده‌ای به‌شکل قلب به ابعاد حدودی پنچ تا ده سانتی‌متر. گلهای آن نرـ‌ماده به رنگ زرد یا سفید کدر به شکل سنبله‌ای در انتهای شاخه‌ها و در فصل تابستان پدیدار می‌شود و بویی نامطبوع دارد. ميوۀ گوشتدار این درخت که هليله نامیده می‌شود، به شکل بیضی کشیده و باریکی است که در آغاز سبزرنگ است و در کمال رسیدگی خود به رنگ سبز مایل به سرخ درمی‌آید و بسته به اینکه در چه مرحله‌ای از رشد خود چیده و خشک شود، به نامهای گوناگونی نامیده می‌شود.

اگر ميوه‏هاى بسيار كوچك درخت چيده و خشك شود به شكل زيره درمى‏آيد و در بازار نیز با نام «هليلۀ زيره‏اى» عرضه مى‏شود. وقتى ميوه کمی بزرگتر شد و به ابعاد دانۀ جو در آمد، پس از خشك شدن با نام «هليلۀ جوى» به بازار مى‏آید. در مرحلۀ بعد كه میوه به ابعاد يك مويز و پس از خشک شدن به رنگ سياه درمى‏آيد آن را «هليلۀ سياه» يا «هليلۀ هندى» می‌نامند. تا اينجا میوۀ درخت هلیله هنوز دانه نبسته و كامل نشده‏است. در مرحلۀ بعد كه ميوه در آستانۀ رسیدن است، دانۀ نرمی دارد و خشك‌شدۀ آن به رنگ سبز مايل به زرد در مى‏آيد، «هليلۀ چينى» نامیده می‌شود. وقتی ميوه بيشتر رسيد و رنگ خشك‏شدۀ آن به رنگی میان زرد و خاکی در آمد، آن را «هليلۀ اصفر» یا «هلیلۀ زرد» می‌نامند. سرانجام در زمانی که ميوۀ هلیله كاملا رسيد، به رنگ زرد مايل به سرخ در می‌آید و رشد هستۀ آن هم کامل می‌شود. این میوه در بازار به نام «هليلۀ كابلى» عرضه می‌شود. از برخی منابع دربارۀ وجه‌تسمیۀ این میوه چنین برمی‌آید که چون در روزگار قدیم ازطريق افغانستان و خراسان به ايران وارد مى‏شده است، مردم نام آن را هلیلۀ کابلی گذاشتند.

درخت هلیله نیز مانند آمله و بلیله بومی مناطق گرم و مرطوب جنوب آسیا مانند هند و چین و برمه و نپال، دامنه‌های نیمه‌مرتفع هیمالیا تا سیلان و مالزی و جزایر فیلیپین است ولی در نقاطی دیگر از جهان با اقلیم مشابه نیز وارد شده و کشت می‌شود؛ ازجمله کشورمان ایران که در بلوچستان و هرمزگان و خوزستان می‌توان آن را پرورش داد.

درخت هلیله به‌طور طبیعی با اقلیمهایی سازگار است که بارندگی پیوسته، نور، گرما و رطوبت کافی را برایش تأمین کند ولی گونه‌هایی از آن رفته‌رفته خود را با اقلیمهایی که بارندگی، رطوبت و گرمای کمتری دارند نیز وفق داده‌اند. برای پرورش این گیاه باید مناطقی را انتخاب کرد که زیر تابش نور خورشید باشد و اگر خاک به‌طور طبیعی مرطوب نیست با آبیاری کافی و به‌موقع جبران کرد. هلیله را می‌توان از طریق قلمه زدن یا کاشت بذر تکثیر کرد. خاکهای لومی و شنی با PH بین پنج‌ونیم تا هفت برای رشد این گیاه مناسب است. برای رشد بهتر می‌توان خاک را با کودهای نیتروژن، فسفر و پتاس غنی کرد ولی باید احتیاط کرد که کود زیاد ریشۀ گیاه را نسوزاند.

میوۀ درخت هلیله دارای تانن (Tannin)، مواد رزینی، مواد پروتئینی، مواد قندی و اسید کبولیک (chebulic acid) است. هستۀ میوۀ هلیله دارای حدود چهل درصد مادۀ روغنی است که در صورت استخراج، روغنی روان و بی‌بو با طعمی مطبوع از آن به دست می‌آید که شاخص ید (iodic index) آن کمی کمتر از نود است؛ به این ترتیب میزان اسیدهای چرب اشباع‌نشدۀ آن معادل چهارپنجم اسیدهای چرب اشباع‌شدۀ آن است.

در هند هليلۀ كابلى به‌عنوان قابض و مليّن و مُسهل مورد توجه است و در استعمال خارجى و كاربرد موضعى روى زخمها و جراحتهاى كهنه و مزمن و همچنین به شكل غرغره در التهابهاى عمومى مخاط دهان مصرف مى‏شود. آرد آن براى تقويت لثه‏ها مفيد است و در موارد كرم‏خوردگى دندان و براى جلوگيرى از خونريزى لثه‏ها به كار مى‏رود. در برمه از هليلۀ كابلى به‌عنوان مليّن و تونيك استفاده مى‏شود. در چين از آن به‌عنوان داروى مُسهل و بازكنندۀ انسداد عروق، بادشكن، قابض، نرم‏كنندۀ سينه و براى افزايش تراوش آب‌دهان استفاده مى‏شود. در شبه‏جزيرۀ مالايا كه هليلۀ كابلى را از هند وارد مى‏كنند، علاوه‌بر موارد فوق از هليلۀ كابلى براى قطع اسهال و اسهال خونى و بند آوردن خونريزى و به‏عنوان صفرابُر استفاده مى‏شود. در اندونزى هليلۀ كابلى نارس و نيم‏رس و همچنين گالهايى از درخت هليلۀ كابلى را به‌عنوان قابض مصرف مى‏کنند.

طبیعت هلیلۀ کابلی را برخی از حکمای طب سنتی معتدل در سردی و اندکی خشک و برخی دیگر معتدل در گرمی می‌دانند. هوش و حواس، مخصوصاً حافظه را تقویت می‌کند، مالیخولیا، صرع، فراموشی، سردرد، سرگیجه با منشأ صفرا، سیاهی رفتن چشم با منشأ رطوبتی، همین‌طور بی‌حسی ماهیچه‌های صورت را برطرف کرده یا کاهش می‌دهد، مواد غیرمفید رطوبتی، سوداوی و صفراوی را از بدن پاکسازی می‌کند، باعث افزایش ادرار شده، از سفید شدن موی سر جلوگیری می‌کند. هليلۀ كابلى به‌سبب مُدرّ بودن، در موارد بند آمدن ادرار، آب آوردن شكم، نیز برای دفع سنگ مثانه کارآمد است. آرد سوختۀ هليله كابلى نیز براى تقويت دندان و لثه و جلوگيرى از خونريزى دهان سودمند است.

طبق نظر ابن‌سينا، رازى و عده‏اى دیگر از حكما، اگر روزانه يك عدد هليلۀ كابلى كه هستۀ آن جدا شده، در دهان بگذارند تا با آب‌دهان نرم شود، آنگاه بجوند و میل کنند يا آن را به‌صورت نیم‌کوب با عسل مخلوط كرده و بخورند، براى رفع و کاهش لقوه بسيار مؤثر است.

بد نیست بدانیم هستۀ هلیله ادرارآور است و استفادۀ موضعی سوختۀ آن به‌منظور بند آوردن خون بواسير و خونریزی‌های داخلی و تقويت دندان و لثه مؤثر است ولی برای مغز ضرر دارد.

گفتنی است از هلیلۀ کابلی مربّایى تهیه می‌شود که خواص و فواید بسیار دارد؛ ازجمله اینکه مقوى مغز و حافظه و کبد است، اشتها را زياد، هضم غذا را آسان، معده را تقويت و پرزهای آن را محکم مى‏كند. گرفتگی‌های ناشی از خلط بلغم را باز کرده، نفخ معده را تحليل مى‏برد و غذاهاى هضم‌نشدۀ مانده در معده را دفع مى‏كند. در جلوگيرى از سفيد شدن مو مؤثر و براى اشخاصى كه سوداى ناشى از بلغم دارند مفيد است. مداومت در مصرف مربّاى هليله سردردهاى ناشی از اختلالات گوارش را برطرف می‌کند و اگر این مربّا با عسل درست شود، براى كاهش فراموشى و افزايش بینایی چشم مفيد است.

هلیلۀ کابلی ازنظر افعال و خواص شباهت زیادی به هلیلۀ زرد دارد و می‌توان این‌دو را بدل یکدیگر دانست؛ ازجمله اینکه هردو برای مبتلایان به ثقل معده ضرر دارند و از این روی می‌باید با عناب و سپستان مصرف شوند. اشاره به این نکته نیز ضروری است که افراد تبدار و مبتلایان به تنگی نفس با منشأ خشکی از هیچ نوع هلیله‌ای نباید استفاده کنند.