گیاه گزنه

گزنه که در كتابهای طب سنتى با نام «انجره» و «نبات النّار» و در شمال ايران «هرتيكه» نامیده می‌شود، گياهى است چندساله با ساقه‌ای چهارگوشه و پوشيده از تار و پرزهاى چسبناك که بلندى آن تا يك متر مى‏رسد. برگهاى بیضی بزرگ آن متقابل و نوك‏تيز است و دندانه‏هاى درشت و رگبرگهاى‏ کاملاً مشخصی دارد. گلهاى گزنه به رنگ سبز روشن يا كمى زرد، معمولاً در دو پايۀ جداگانۀ ماده و نر قرار دارند که گلهاى خوشه‏اى پايۀ ماده پس از عمل لقاح و آغاز تشكيل ميوه از حالت افراشته به حالت خميده درمى‏آيد. ريشۀ گزنه درشت و خزنده است و در فواصل مختلف ريشكهاى تازه از آن روييده و منشأ ساقۀ هوايى و گياه جديدى مى‏شود و به همين دليل اين گياه به‌سرعت در جهات مختلف گسترش مى‏يابد. در منابع گیاه‌داروشناسی عمدتاً به دو نوع گزنه با نامهای «گزنۀ بزرگ» (انجره کبیر) و «گزنۀ کوچک» (انجره صغیر) اشاره شده‌است.

پرزها و تارهاى چسبناك، مجوّف و مخروطى‌شكلی كه گياه گزنه را پوشانده، با غده‏اى در گياه در ارتباط است و اگر لمس شود، پرزها به پوست دست مى‏چسبد و ترشحات سوزانندۀ غدّه که حاوی اسيد فورميك است از مجرای این تارها وارد پوست مى‏شود كه باعث سوزش، خارش، ناراحتى و گاه زخم شدن پوست مى‏شود. تخم گزنه نرم، برّاق، كمى پهن و تيره‏رنگ است. از تخم كنجد بزرگتر است و شباهتی به تخم كتان دارد.

برای پیشگیری از آثار سوزش و خارش گزنه لازم است در هنگام چيدن گياه از دستكش و چكمه و پوشاک ساقدار و آستین‌بلند استفاده شود. با این حال اگر پوست به هر دلیل بر اثر تماس گزنه دچار سوزش و التهاب شد، مى‏توان از عصارۀ گزنه روى پوست ماليد يا محل تماس را با له‌شدۀ گياهانى نظير مريم‏گلى، نعنا و رزمارى ماساژ داد تا التهاب و خارش آن برطرف شود.

از برگ گزنه کلروفیل یا سبزینه می‌گیرند که علاوه‌بر کاربردهای دارویی، مانند کنترل و رفع اختلالات خون، در صنعت و آشپزی هم برای رنگ کردن مواد غذایی به کار می‌رود.

قسمت مورد استفادۀ گزنه، برگهای تازه، ریشه و شیرۀ حاصل از آن است. دانۀ آن نیز کم‌وبیش به مصرف می‌رسد. شاخه‏هاى جوان گزنه خوردنى است و پس از چيدن و خشكاندن در تركيب غذاى طيور استفاده مى‏شود. به‌علاوه علوفۀ خوبى براى دامهای شيرده است. از برگهاى جوان گزنه مانند اسفناج استفاده مى‏شود و ترکیب له‌شدۀ گلهاى آن (قبل از رسيدن ميوه) با تخم‏مرغ پخته غذایی است مناسب برای جوجۀ پرندگان.

در هند از شيرۀ گياه گزنه براى تحريك پوست، از ريشۀ آن به‌عنوان مدّر استفاده می‌شود و جوشاندۀ آن را به‌عنوان مدّر، قابض، قاعدگی‏آور، ضدانگل و در موارد التهاب كليه، وجود خون در ادرار، مفرط بودن خون عادت ماهيانه و ضعف و زردى تجويز مى‏كنند. در فرانسه از جوشاندۀ آن براى تسكين التهاب كهير بهره می‌گیرند.

طبيعت گزنه از نظر حكماى طب سنتى گرم و خشك است. گزنه معرّق، مدّر و قاعدگی‏آور است و باعث ازدياد ترشح ادرار، عرق و عادت ماهانه و شیر بانوان می‌شود.براى نرم كردن ورمهاى سفت در استعمال خارجى به كار مى‏رود. نيروى جنسى را زياد مى‏كند، سينه، ريه و معده را از اخلاط پاك مى‏كند. دهانۀ رحم و گرفتگى‏هاى كبد را باز مى‏كند. در علاج بيمارى قند و بند آوردن خونروى مؤثر است. شيره و جوشاندۀ گياه گزنه مقدار قند بيماران دیابت را كاهش مى‏دهد. همچنین براى بيمارى‏هاى سينه، مانند تنگى نفس، انتصاب نفس و پاك كردن سينه از خلطهای غليظ و چسبنده نافع است. (منظور از انتصاب نفس بيمارى‌ای است كه انسان نمى‏تواند به راحتى نفس بكشد، مگر آنكه راست بنشيند و گردن را راست نگه دارد و سر را بالا بگيرد.)

اگر کوبیدۀ برگ تازۀ گزنه را در بينى بگذارند، خونريزى بینی را قطع مى‏كند. ضماد برگ تازۀ گزنه براى فرو نشاندن برآمدگى رحم، تحليل آبسه، سر باز كردن دُمل و پوساندن زگيل سودمند است. اگر ضماد گزنه با عسل مخلوط شود، اثرش دوچندان می‌شود و اگر با نمك تهيه شود مادۀ مناسبی است براى گذاشتن در محل گزش سگ هار پیش از رسيدن پزشك. ضماد پختۀ گزنه با روغن زيتون براى رفع ورم بناگوش و ضماد خاكستر آن با نمك براى التيام زخمها مفيد است. ترکیب ريشۀ گزنه با ماءالشعير براى پاك كردن ريه و تخم آن براى قطع‏ سرفه و تنگى نفس و استسقا و بیرون راندن زردآب و بلغم لزج و رفع ناراحتى‏هاى طحال، كليه و تقويت نيروى جنسى و با سكنجبين براى تسكين درد طحال، پهلو و كليه مفيد است.

ترکیب دم‏كردۀ گزنه با ريشۀ شيرين‏بيان براى پاك كردن مثانه از عفونت و خوردن تخم آن با تخم كرفس و شير گوسفند بسيار مهيّج و مقوّى نيروى جنسى و اگر تخم آن با سركۀ رقيق خورده شود، مُسهل بلغم است. ضماد تخم آن با عسل براى التيام زخمها و زخمهاى سرطانى سودمند است و پاشيدن آرد تخم آن و آرد برگ آن روی پوست براى خشك كردن زخمهاى خورنده و سرطانى مفيد است.

گزنه براى كليه و روده‏ها مضر است و زیاده‌روی در خوردن تخم آن می‌تواند اسهال شدید و خطرناک ایجاد کند. بنابراین باید زیر نظر متخصص استفاده شود. صمغ عربى و كتيرا عوارض گزنه را تعدیل می‌کنند. در صورت بروز عوارض پس از خوردن گزنه بايد از نوشیدنی‏ها و آبميوه‏هاى سرد و مواد لعابدار استفاده كرد. گفتنی است روغن گزنه از تخم گزنه اثربخش‌تر است و گرداندنِ شيرۀ تازۀ گزنه در حلق و دهان براى رفع التهاب لثه و ورم لوزه بسيار مفيد است.